Galicia no tempo de Isabel II

Durante o reinado de Isabel II definironse as duas correntes internas do liberalismo: a moderada e a progresista. Estreitamente relacionado co liberalismo mais progresista xurdiu unha corrente galeguista: os provincialistas. Por outro lado os carlistas, opostos aos liberais, provocaron duas guerras civis.

A evolucion politica: liberais, carlistas e galeguistas

En Galicia, as duas correntes liberais definianse mais polos persoeiros que as representaban ca polo seu programa politico, totalmente subsidiario dos intereses xerais do Estado que se decidian en Madrid. Neste sentido, entre os principais persoeiros do liberalismo galego no primeiro periodo isabelino (1833-1843) atopabanse comerciantes, industriais, militares ou profesores universitarios tanto entres as filas do moderantismo (Varela de Montes, Florez, Elduayen, Pastor Diaz...) coma nas do progresismo (Rodriguez Terrazo, Diaz de Robles, Alsina...)

Neste primeiro periodo isabelino produciuse o primeiro enfrontamento armado entre os partidarios do liberalismo e os do absolutismo: a I guerra carlista. As primeiras faccions carlistas non se atoparon ata febreiro de 1834, maila que, antes de que o 10 de xaneiro de 1834 o pretendente Carlos chamase aos galegos a defensa da sua causa, os carlistas sobre todo nas vilas de Ferrol, Lugo e Mondoñedo comezaran os preparativos da guerra. A partir desa data xurdiron numerosas faccions espalladas por todo o territorio galego, encabezadas por un xefe militar, un administrador de fondos, un xuiz e fiscal dos procesos seguidos contra os traidores e os espias.

Nesta primeira xeira, o carlismo fracasou principalmente debido a que estaba encabezado polo clero e a fidalguia, que aspiraban a perpetuar os privilexios de que gozaban no sistema que os liberais comezaban a desmontar, o que provocou a desvinculacion do campesiñado sometido por aqueles.

En setembro de 1840, tras a fin da I guerra carlista, o exercito pronunciouse en Vigo, Ferrol, A Coruña e Santiago de Compostela: os progresistas consideraban chegados os tempos de gobernar; en 1843 os liberais, que acababan de gañar as eleccions, formaron unha Xunta Central de Galicia para executar o programa progresista; non obstante, as divisions internas favoreceron que os moderados se fixesen co control politico a partir de 1844.

A nova situacion favoreceu a xestacion, arredor da Academia Literaria de Santiago, dun activo nucleo progresista, integrado por Antolin Faraldo, Leopoldo Martinez Padin, os irmans Rua Figueroa e os irmans Romero Ortiz, entre outros, que se agrupaban arredor da defensa comun do cristianismo social progresista, da democracia e do progreso, que foron a pedra angular do PROVINCIALISMO GALEGO.

O pronunciamento do comandante Solis o 2 de abril de 1846, inicialmente un nuevo intento progresista por desprazar os moderados do poder, converteuse nun fito fundacional do galeguismo debido ao protagonismo dos provincialistas, entre os que figuraban Antolin Faraldo, Manuel Rua Figueroa e Antonio Romero Diaz. Nesa conversion en fito fundacional do galeguismo tivo moito que ver o traxico final dalguns sublevados, executados en Carral o 26 de abril, polo que os denominaron os martires de Carral.

Fronte a ese movemento progresista, en 1847, aproveitando a situacion de malestar xeral entre a poboacion, como os motins pola escaseza e a suba do pan en Santiago de Compostela, os carlistas volveron levantarse en armas, ainda que esta II guerra carlista apenas durou uns meses.

Tamen en 1847, maila a represion exercida sobre o nucleo progresista compostelan, fundabase o Liceo de la Juventud de Santiago de Compostela, sociedade artistica e recreativa, liberas e progresista, na que confluiron numerosos galeguistas, como Aurelio Aguirre, os irmans De la Iglesia, Rodriguez Seoane ou a mesma Rosalia de Castro e Eduardo Pondal. Foron precisamente dous mozos do Liceo, Aguirre e Pondal, os organizadores do Banquete de Conxo, festa progresista e republicana celebrada para reunir a artesans e estudantes o 2 de marzo de 1856.

Na decada de 1850, ainda que Santiago de Compostela seguiu a ser un centro neuralxico do galeguismo, xurdiron nucleos galeguistas noutras localidades, nas que se imprimian numerosos xornais de caracter provincialista como El clamor de Galicia, El Miño e La Oliva, nos que colaborou Murguia, que axiña se convertiria nun dos principais teoricos do galeguismo, elevandoo, sobro todo tras a publicacion da sua Historia de Galicia (1865), a teoria politica, coincidindo no tempo coa publicacion de Cantares Gallegos (1863) de Rosalia de Castro.

Nas decadas de 1850 e 1860, fronte aos liberais galegos que se inscribiron nas ringleiras do Unionismo, como Alvarez Bugallal ou Riestra, houbo outros que o fixeron no Partido Democrata, como Eduardo Ruiz Pons, autor do programa democrata publicado en 1861, no que reclamaba as liberdades e dereitos individuais, sufraxio universal, reformas administrativas... Foi no Partido Democrata onde se reuniu o pequeno nucleo galeguista desas decadas, no que salientaron Eduardo Chao e Indalecio Armesto.

As reformas do periodo isabelino

Durante o periodo isabelino desenvolveronse duas reformas que teran unha grande repercusion politica e social: a reforma administrativa e a desamortizacion.

Reformas Administrativas:

Na division provincial proposta por Javier de Burgos en 1833, Galicia dividiase nas provincias da Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra; e quedou definitivamente desprazada da capitalidade provincial a cidade de Vigo. Esa division en provincias foi moi criticada polos galeguistas, que a consideraban unha division artificial. Tras a division provincial, en 1834, aprobouse a nova division xudicial e, en 1835, a nova division municipal, que recoñecia 326 concellos.

A Desamortizacion:

A desamortizacion en Galicia apenas modificou a estructura da propiedade da terra, que seguiu sendo foral. Isto debeuse a que non se puxeron en venda as terras, senon os dereitos (foros) a percibir rendas da terra, que permaneceron en mans da fidalguia ou pasaron as mans dunha burguesia mais interesada en investir o seu capital en rendas ca en actividades comerciais ou industriais. Houbo que esperar a posterior redencion foral para que os labregos foreiros se fixesen propietarios e se modernizase asi o campo galego.

A Crise de Antiguo Rexime en Galicia

En Galicia, coma no resto de España, asistese, durante o reinado de Fernando VII (1808-1833), ao enfrontamento entre liberais, adoito comerciantes, industriais e intelectuais progresistas que defendian un novo modelo social e unha nova estructura economica, e absolutistas, polo xeral xente do clero e da nobreza que defendia os privilexios dos que gozaran durante o Antigo Rexime.

O levantamento contra os franceses en Galicia

Pouco despois do levantamento do 2 de maio contra os franceses protagonizado polo pobo de Madrid, sucederonse diferentes manifestacions de rexeitamento nas principais vilas e cidades de Galicia, ao tempo que se constituia a Junta Superior del Reino de Galicia na Coruña. Non obstante, maila este rexeitamento inicial, as tropas francesas entraron en Galicia, sen apenas resistencia, o 3 de xaneiro de 1809, e fixeronse co control do territorio no transcurso dunhas semanas tras a Batalla de Elviña (A Coruña, 16 de xaneiro de 1809), na que o exercito frances ao mando do xeneral Soult derrotou as tropas britanicas mandadas polo xeneral Moore, que tras a batalla abandonaron Galicia.

Logo da ocupacion, xente de diversa procedencia dirixida por curas e fidalgos organizouse en partidas guerrilleiras espalladas por toda Galicia; daquela, deu comezo unha guerra en que a "reconquista" de Vigo (28 de marzo de 1809) e a batalla de Ponte Sampaio (7-9 de xuño de 1809) foron feitos decisivos para a expulsion dos franceses do territorio galego, que se produciu o 30 de xuño de 1809. A partir dese momento, a Junta Superior do Reino de Galicia pasou a depender, en calidade de xunta auxiliar, da Junta Suprema de Sevilla, ao tempo que seguiu abastecendo con diñeiro, alimentos e homes ao resto do territorio español que seguia en loita contra as tropas napoleonicas.

Paralelamente a loita contra o frances, na sociedade galega, sobre todo entre os sectores mais acomodados, produciuse outra loita interna, a que enfrontaba o clero e a nobreza, que pretendia manter o mesmo rexime politico que habia antes da chegada dos franceses, coa burguesia, que defendia a instauracion dun novo rexime politico aproveitando a situacion provocada pola ocupacion francesa. Deste xeito, constituironse os primeiros grupos politicos no seo da sociedade galega: o dos absolutistas ou servis, no que se agrupaban a fidalguia e o clero, e o dos liberais, integrado polos membros da incipiente burguesia galega; asi mesmo, e ainda que durou pouco, tamen se constituiu un grupo de afrancesados.

Entre os liberais, apoiados economicamente pola burguesia asentada na Coruña e noutras vilas galegas, estaban alguns catedraticos da Universidade de Santiago de Compostela. Os absolutistas contaron co apoio economico do arcebispo de Santiago.

Foi nese contexto de pugna politica no que xurdiron en Galicia as primeiras publicacions periodicas, que serviron para a difusion dos programas politicos de cada un dos bandos enfrontados. Nesa loita, os absolutistas lograron impoñer os seus candidatos na Junta do Reino, no Consejo de Regencia e nas Cortes de Cadiz, non tanto nas eleccions de 1810 coma nas de 1813.

Galicia baixo Fernando VII: absolutistas e liberais

O retorno de Fernando VII abriu unha etapa de implacable represion dos liberais. Como consecuencia desa represion, moitos liberais, que polo que se deduce dos expedientes abertos nas causas exercidas na sua contra eran comerciantes, avogados, empregados publicos, militares, medicos e universitarios, optaron entre o exilio e a clandestinidade, transitando en ocasions pola via do pronunciamento militar como forma de acceder ao poder. O primeiro dos pronunciamentos, encabezado por Diaz Porlier, produciuse o 19 de setembro de 1815 na Coruña; apoiado pola burguesia local e polo exercito destacado nesa cidade, fracasou ao non obter o apoio das outras unidades militares destacadas en Galicia.

Durante o sexenio absolutista, os realistas exerceron unha intensa actividade, animada desde a se compostela e apoiada polo clero, a nobreza e a fidalguia, a prol da recuperacion das institucions do Antigo Rexime. Con todo, maila a represion, os absolutistas non deron detido o proceso conspiratorio, que logo dun intento frustrado en 1817, conseguiu levar de novo ao poder aos liberais no ano 1820, o que foi posible grazas ao pronunciamento do xeneral Acevedo na Coruña, seguido doutros pronunciamentos en Ferrol e Vigo que garantiron o exito do levantamento de Riego.

A restauracion absolutista da decada "ominosa" abriu de novo un periodo de represion, prohibironse numerosos xornais e asociacions e empregaronse os pulpitos e as balconadas das casas dos concellos como medios privilexiados para a propaganda absolutista.

Reformas na organizacion territorial de Galicia

No ano 1810, no tempo en que Xose I reinaba en Madrid, proxectouse unha importante reforma administrativa que dividia o territorio galego en catro prefecturas: A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo, pero non chegou a ter aplicacion real debido a que os franceses foran expulsados de Galicia en 1809.

A organizacion do Estado fora unha das cuestions que mais preocuparan aos deputados constituintes, polo que na Constitucion de 1812 estableceron as directrices para unha profunda reforma administrativa e territorial. Pero, nos anos seguintes tan so se chegou a aprobar unha division xudicial que dividia Galicia en 46 partidos xudiciais, con cadanseu xuiz e xulgado; maila todo, esa division xudicial non tivo repercusion practica.

A division provincial non se aprobou ata o trienio liberal, cando a reforma administrativa deixou a Galicia dividida en catro provincias: A Coruña, Lugo, Ourense e Vigo, primando o eixe liberal A Coruña-Vigo fronte ao mais conservador Lugo-Ourense. Pero, poucos meses despois de entrar en vigor esa reforma no ano 1822, paralizouse debido ao retorno do absolutismo, ainda que serviu de base para a reforma de 1833.

A terceira das grandes reformas administrativo-territoriais, a reforma municipal, correu unha sorte semellante as outras duas: en 1812 e 1820 recoñeceuse so entidade administrativa municipal as cidades e vilas importantes, que se constituiron como concellos constitucionais, mentres que o resto do territorio quedou a marxe da nova reorganizacion.

Tampouco se chegaron a delimitar distritos electorais dun xeito definitivo, polo que os distritos electorais variaron de cada vez: en 1810 e 1813 foron cada unha das sete provincias do antigo Reino de Galicia; en 1820 e 1823, pola contra, considerouse a Galicia como unha unica circunscricion electoral.

Os Seculos Escuros

Mentres Portugal e Castela viven un periodo de esplendo, espallando polo mundo unha importante literatura, o galego sofre, moi claramente dende os seculos XVI, XVII e XVIII, unha etapa de deturpacion que afecta a literatura culta e a lingua, a cal se dialectiza e, neste periodo, enchense de castelanismos. Non se pode falar nestes seculos de literatura galega en si, senon de mostras literarias illadas que en moitos casos nin sequera chegaron a ser impresas. As mostras literarias conservadas dividense en dous grupos: as pertencentes a literatura popular de tradicion oral (cantigas, contos, lendas...), e algunhas poucas que poderiamos situar na literatura de tradicion escrita.

A Decadencia da Lirica Trobadoresca

A substitucion do galego polo castelan na poesia viñase producindo progresivamente dende a metade do seculo XIV. Os poetas galegos son agora bilingues e constituen o que se denomina escola galego-castela. O cancioneiro fundamental desta etapa e o Cancioneiro de Baena. A sociedade vive un periodo de inestabilidade por mor da guerra entre Enrique de Trastamara e Pedro I, as revoltas Irmandiñas no seculo XV e os enfrontamentos sucesorios entre Xoana a Beltranexa e Isabel a Catolica, que instalara no trono de Castela a dinastia dos Trastamara e desprazara da primeira liña de poder a gran parte da nobreza galega.

As Causas da Decadencia

A progresiva imposicion do castelan por parte dos reis de Leon e de Castela chega a sua maxima expresion no reinado dos Reis Catolicos, tras as guerras Irmandiñas e a guerra civil contra a Beltranexa. Os novos cargos politicos e administrativos que veñen a Galicia son foraneos e imporan a lingua allea. Pouco a pouco os documentos iranse redactando en castelan. Todo isto tivo graves consecuencias linguisticas e literarias, entre outras o desprezo polo pais e polo seu idioma. A este labor desgaleguizador contribuira tamen a Igrexa. A universidade utiliza o latin como lingua de ensino, pero emprega o castelan na sua documentacion. A difusion da imprenta da un enorme pulo as linguas nacionais, pero en Galicia os primeiros libros imprimense en latin e en castelan, xa non en galego.

O pobo esta maioritariamente dedicado a agricultura e aparece un novo grupo social, os intermediarios dos arrendamentos, pertencentes a baixa nobreza ou a burguesia. Compartiran o poder coa Igrexa. Aumenta a demografia e os excedentes de poboacion empezan a verse na obriga de emigrar.

Asi, nos seculos XVI e XVII o galego convertese de facto nun dialecto, pois deixa practicamente de escribirse, situacion que contrasta coa realidade linguistica do castelan e do portugues, linguas romances que se ven convertidas en linguas de cultura nos seus respectivos reinos, compartindo ambitos co latin. O galego perde a sua vinculacion coa cultura e fica relegado ao uso exclusivo da fala. De ai nace a falsa crenza de ser o galego lingua inservible para os ambitos cultos.

As Irmandades

Nome dado aos movementos sociais que durante a Idade Media buscaban defender os intereses do pobo fronte aos abusos cometidos polos señores feudais. A primeria revolta irmandiña (Fusquenlla) dirixiuna en 1413 Rui Xordo, un fidalgo coruñes, contra a Casa de Andrade. A Gran Guerra Irmandiña tivo lugar entre os anos 1466 e 1469. Calculase que chegou a haber uns 80.000 irmandiños, que dirixidos por membros da baixa nobreza chegaron a destruir uns 130 castelos. En 1469 Pedro Madruga, apoiado polos monarcas castelan e portugues, polos nobres e polo arcebispo de Compostela, emprendeu un duro ataque contra o exercito das Irmandades, ao que derrotou grazas a utilizacion das primeiras armas de fogo. Os lideres irmandiños foron axustizados.

A Ponte do Pasatempo

O mariscal Pardo de Cela foi un dos señores feudais mais poderosos de Galicia do seculo XV. Enfrontouse a case todos os nobres galegos, ao bispo de Mondoñedo e mesmo aos Reis Católicos. Isto motivou que fose atacado e fortemente perseguido. Durante tres anos resistiu os ataques na Torre da Frouxeira, ata que o prenderon e morreu decapitado o 17 de nadal de 1483, na praza maior de Mondoñedo, xunto co seu fillo.

Conta a lenda que a sua muller galopou ata a corte castela para conseguir da sua prima, Isabel a Católica, o indulto para ambos os dous. A raiña concedeuno, pero uns cóengos disfrazados lograron detela con enganos a entrada de Mondoñedo, no lugar que dende enton se chama a Ponte do Pasatempo, de xeito que chegou tarde co recado.